Advies
Ruimte voor cultuur in de Rotterdamse stadsontwikkeling
Handreikingen voor een structurele inbedding van kunst en cultuur
Rotterdam is een stad met lef, talent en energie. Een stad die inspireert en aantrekt, niet in de laatste plaats vanwege de kunst en cultuur die in de stad te vinden is. Die is er niet als vanzelf gekomen – dynamiek en kruisbestuiving hebben een gezonde voedingsbodem nodig. Wil een stad dit mogelijk maken, dan moeten bewoners, ook de jongste, hun talenten kunnen ontplooien. Vrij en toegankelijk, nu en in de toekomst. Hierover maken wij ons zorgen.
Te veel creatieve en culturele plekken in Rotterdam dreigen te verdwijnen door verdichting van de stad en stijgende huren. Wat verdwijnt, krijgen we niet meer terug. Wat overblijft, is eentonigheid. Saai, voorspelbaar, onaantrekkelijk. Niet tot vernieuwing of reflectie in staat. Als dit gebeurt, dan verliest Rotterdam haar karakter.
Maar het is nog niet te laat.
Verschillende partijen met een groot hart voor de stad hebben de handen ineengeslagen en komen – bij dezen – met handreikingen waarin alle betrokkenen hun verantwoordelijkheid nemen. Beleidsmakers, uitvoerders, makers, denkers, bewoners. Wij zijn allemaal de kunst en cultuur van Rotterdam. Wij zijn samen de stad.
Kunst en cultuur maken de stad
Kunst en cultuur verheffen de stad. Ze vertellen verhalen, activeren en zetten verandering in gang.
Rotterdam is altijd erg aantrekkelijk geweest voor kunstenaars en andere creatieven door de overvloed aan betaalbare ruimte in onder meer leegstaande gebouwen. Zij speelden dan ook een grote rol in de aantrekkingskracht van verschillende wijken. Kijk naar Katendrecht, de Kop van Zuid, naar het M4H-gebied. Kunstenaars en makers zijn onmisbaar in een stedelijk karakter, en zorgen voor een gezonde stadsontwikkeling.
Zo laat onderzoek door Rebel in opdracht van de Stichting Kunstaccommodatie Rotterdam (SKAR) zien dat iedere euro die SKAR uitgeeft aan ateliergebouwen (aan huur- of eigendomslasten) 24 euro uitlokt, aan waardestijging en aan andere bestedingen. En wetenschappelijk onderzoek laat zien dat cultuur positieve effecten heeft op het vestigingsklimaat en de aantrekkelijkheid van steden. Kunst en cultuur zijn doorslaggevende factoren in de aantrekkingskracht van Rotterdam, in de sterke internationale positie en in het innovatieve karakter van deze stad. Het rijke culturele leven, de vele festivals, aandacht voor architectuur, en de cultuuruitingen van een jonge en diverse bevolking dragen hieraan bij. In combinatie met de goede culturele voorzieningen, onder meer op het vlak van kunstonderwijs, zorgt dit voor een vooruitstrevend kunstklimaat.
Maar kunst en cultuur bieden een stad meer dan een bonus op de aantrekkingsscore. Ze bevragen, en dagen uit. Dit zien we bijvoorbeeld tijdens de Architectuur Biënnale Rotterdam. Kunst en cultuur brengen mogelijkheden met zich mee om stedelijke vraagstukken rond bijvoorbeeld maatschappelijke ongelijkheid, duurzaamheid en burgerparticipatie uit te diepen. Speels, experimenteel, democratisch, gewaagd. Buiten de gebaande wegen.
Hoe mooi is het om steeds weer verrast te kunnen worden in je eigen stad? Daarvoor is een humuslaag nodig van creatieven, makers en kunstenaars. Maar dan moeten er voldoende voorzieningen zijn in de wijken voor een toegankelijk cultureel klimaat.
Onze opgave: Ruimte voor cultuur in een verdichtende stad met stijgende huurprijzen
Om kunst en cultuur te maken heb je ruimte nodig. Om te maken, in oefenruimtes, broedplaatsen en ateliers. Om te programmeren op podia, op straat, op daken en op festivalterreinen. En om te organiseren, in kantoorruimten en verzamelplaatsen. Deze fysieke plekken staan onder druk, en worden steeds minder goed bereikbaar. Vooral voor de creatieve humuslaag van makers en kleinschalige culturele initiatieven is er aanzienlijk minder plek beschikbaar.
Door de stijgende huurprijzen en verdichting verdwijnen de rafelranden van de stad. Ook is er door krimpend aanbod (in bijvoorbeeld antikraak en leegstandbeheer) minder plek. De verwachte vraag voor de komende jaren is volgens Stichting Kunstaccommodatie Rotterdam (SKAR) rond de 75.000 m2 aan netto atelierruimte. De wachtlijsten zijn enorm. Daarbovenop zorgt groei en de verdichting van Rotterdam dat festivals hun plek verliezen nu er op de open plekken huizen worden gebouwd. Hierdoor komt er meer druk op locaties als pleinen en parken, en daarmee groeit het aantal meldingen van overlast.
Pamfletten, stadsmarketing, rondleidingen, presentaties in gebiedsontwikkeling; allen laten vol trots de rauwe plekken van Rotterdam zien, pochen met de veelheid aan cultuur. Maar zodra een gebied succesvol is getransformeerd, worden deze culturele initiatieven nogal eens slachtoffer van hun eigen succes. Zij moeten steeds weer weg als de huren stijgen, of als er woningen bijgebouwd worden voor bewoners die in een nieuwe, hippe, aantrekkelijke, kunstzinnige wijk willen wonen. Cultuur legt het in de realisatiefase van een ontwikkeling af tegen andere functies die meer geld opleveren, zoals wonen of retail. Door culturele functies beter te borgen in zowel het stedelijke ontwikkelingsbeleid als de toekomstvisies op de stad, krijgt het een structurele plek en behoudt het zijn vliegwielfunctie.
10 handreikingen voor een structurele inbedding van kunst en cultuur in de stedelijke ontwikkeling van Rotterdam
1) Een vaste plek aan de ontwikkeltafel
Geef cultuur letterlijk een stem in de gebiedsontwikkeling. Verschillende betrokkenen (overheid, cultuur, markt) moeten standaard bij elkaar aan tafel zitten bij gebiedsontwikkelingen. Dit moet op projectniveau, maar kan ook stadsbreed, als een tafel die zich inzet voor de stad. Regievoering vanuit de gemeente Rotterdam is hierbij essentieel zodat er consistente aandacht is voor cultuur in zowel de planvorming als de realisatiefase. Een vast aanspreekpunt kan ervoor zorgen dat publieke en private partijen die ieder ‘hun eigen taal spreken’ tot elkaar worden gebracht. Het creëren van aantrekkelijke gebieden is immers in het belang van de stad en haar bewoners.
2) Meerwaarde die ook terugstroomt
Laat culturele partijen meeprofiteren van de economische en sociale meerwaarde die zij creëren, bijvoorbeeld in het geval van placemaking. Geef cultuur niet alleen tijdelijk een plek om gebiedsontwikkeling aan te jagen, maar ook de mogelijkheid om structurele ruimte te krijgen.
3) Een gezonde financiële basis
Maak optimaal gebruik van de beschikbare financiële mogelijkheden om culturele plekken te realiseren. Dit kan bijvoorbeeld met een borgstellingsfonds of een revolverend fonds op basis van de Onroerend Zaakbelasting.
4) Een visie voor de fysieke ruimte
Voer regie op de beschikbare plekken voor culturele initiatieven en festivals. Ontwikkel daarbij een visie op de benodigde keten van ruimte voor kunst en cultuur: Een plek kan verdwijnen, maar houdt de keten dan in stand door er iets voor terug te laten komen. Faciliteer daartoe kennisdeling over vastgoed en betere bemiddeling tussen vragers en aanbieders van ruimte voor kunst en cultuur.
5) De percentageregeling hersteld
Herstel de percentageregeling waarbij 1 procent van de bouwsom van nieuwe overheidsprojecten wordt besteed aan een opdracht voor (beeldende) kunst en culturele programmering. Betrek daarbij een diverse groep aan makers. Deze percentageregeling, die in veel gemeenten wordt toegepast, heeft Rotterdam veel moois gebracht maar werd in 2008 afgeschaft.
6) Een integrale aanpak
Versterk het integrale werken bij de gemeente Rotterdam, zoals dat al gebeurt bij het traject Ontwerpend Ontwikkelen. Het is het belang van de stad dat de afdelingen verantwoordelijk voor onder meer cultuur, vastgoed en stedelijke ontwikkeling samen optrekken om cultuur te laten bijdragen aan een vitale stad.
7) Faciliteer grassroots initiatieven
Ondersteun innovatieve benaderingen van ruimtegebruik en samenwerking door dit te faciliteren en regeldruk weg te nemen. Dit kan bijvoorbeeld gaan om nieuwe vormen van eigendom zoals coöperaties of multifunctioneel ruimtegebruik.
8) Maatwerk per wijk helpt toegankelijkheid
Versterk het laagdrempelig cultuuraanbod in de wijken omdat dit essentieel is voor sociale cohesie en talentontwikkeling. Tussen de Rotterdamse wijken zijn grote verschillen in de beschikbaarheid van ruimtes voor cultuurparticipatie en de mate waarin bijvoorbeeld Huizen van de Wijk plek bieden aan cultuur. De referentiewaarden van de gemeente (een richtlijn voor de ruimte voor maatschappelijke voorzieningen) worden in veel wijken niet gehaald. Lever daarbij maatwerk per wijk. Speel in op de behoeften die er in ieder gebied leven door meer publieksonderzoek te doen. De referentiewaarden zijn geen doel op zich, maar een middel om tot een sterke culturele infrastructuur te komen.
9) Kruisbestuiving werpt vruchten af
Breng programma’s voor cultuur samen met die voor bewegen en gezondheid, welzijn en educatie. Dat kan ook in een verzamelgebouw met wijkfuncties, zoals Boijmans Hillevliet laat zien. Stel het onderdeel cultuur verplicht bij de aanbesteding van Huizen van de Wijk. Versterk de bestaande ondersteuning van culturele initiatieven in de wijken, zodat ideeën tot wasdom kunnen komen en bijdragen aan leefbaarheid.
10) Iedereen doet mee
Alle partijen moeten zich inzetten voor een intensievere samenwerking tussen cultuursector, beleidsmakers en vastgoedsector. Het beleidsspeerpunt van interconnectiviteit – verbindingen tussen cultuur en andere beleidsdomeinen zoals welzijn, sport en stedelijke ontwikkeling – vraagt om gezamenlijke inzet.
Rotterdam heeft ruimte nodig om een voorbeeldstad te blijven voor experiment en creativiteit! Laagdrempelige ruimte in de wijken, ruimte voor makers en talenten, ruimte om te kunnen presenteren. Ruimte voor de internationale topinstellingen maar ook ruimte voor de initiatieven van grassroots instellingen. Zo kan cultuur blijven bijdragen aan een vitale en aantrekkelijke stad voor iedereen.
Achtergrond
De handreikingen zijn een initiatief van de RRKC en deze betrokken Rotterdammers: Hamit Karakus (voorzitter), Rinske Brand, Bert Determann, Ingrid Huisman, Bernadette Janssen, Jan Oosterman en Marjolein Vlaming. Voor de totstandkoming van deze handreikingen is door het bureau van de Rotterdamse Raad voor Kunst en Cultuur onderzoek gedaan en zijn gesprekken gevoerd met verschillende deskundigen binnen en buiten de stad. Er is een groepssessie geweest met leden van de voormalige gebiedscommissies en vorige wijkraden. En er is een discussiebijeenkomst georganiseerd samen met AIR tijdens de Rotterdam Architectuur Maand. Ten slotte is er een denksessie geweest met experts uit het veld. Meer informatie over dit onderzoek staat in de analyse die hier te downloaden is.
Ondertekenaars
Klik hier voor een overzicht van alle betrokken Rotterdammers die hebben bijgedragen aan de totstandkoming van de tien handreikingen en een overzicht van personen die de handreikingen ondersteunen.