Advies

Ruimte voor cultuur in de Rotterdamse stadsontwikkeling

---

 

Handreikingen voor een structurele inbedding van kunst en cultuur

Rotterdam is een stad met lef, talent en energie. Een stad die inspireert en aantrekt, niet in de laatste plaats vanwege de kunst en cultuur die in de stad te vinden is. Die is er niet als vanzelf gekomen – dynamiek en kruisbestuiving hebben een gezonde voedingsbodem nodig. Wil een stad dit mogelijk maken, dan moeten bewoners, ook de jongste, hun talenten kunnen ontplooien. Vrij en toegankelijk, nu en in de toekomst. Hierover maken wij ons zorgen.

Te veel creatieve en culturele plekken in Rotterdam dreigen te verdwijnen door verdichting van de stad en stijgende huren. Wat verdwijnt, krijgen we niet meer terug. Wat overblijft, is eentonigheid. Saai, voorspelbaar, onaantrekkelijk. Niet tot vernieuwing of reflectie in staat. Als dit gebeurt, dan verliest Rotterdam haar karakter.

Maar het is nog niet te laat.

Verschillende partijen met een groot hart voor de stad hebben de handen ineengeslagen en komen – bij dezen – met handreikingen waarin alle betrokkenen hun verantwoordelijkheid nemen. Beleidsmakers, uitvoerders, makers, denkers, bewoners. Wij zijn allemaal de kunst en cultuur van Rotterdam. Wij zijn samen de stad.

Kunst en cultuur maken de stad
Kunst en cultuur verheffen de stad. Ze vertellen verhalen, activeren en zetten verandering in gang.

Rotterdam is altijd erg aantrekkelijk geweest voor kunstenaars en andere creatieven door de overvloed aan betaalbare ruimte in onder meer leegstaande gebouwen. Zij speelden dan ook een grote rol in de aantrekkingskracht van verschillende wijken. Kijk naar Katendrecht, de Kop van Zuid, naar het M4H-gebied. Kunstenaars en makers zijn onmisbaar in een stedelijk karakter, en zorgen voor een gezonde stadsontwikkeling.

Zo laat onderzoek door Rebel in opdracht van de Stichting Kunstaccommodatie Rotterdam (SKAR) zien dat iedere euro die SKAR uitgeeft aan ateliergebouwen (aan huur- of eigendomslasten) 24 euro uitlokt, aan waardestijging en aan andere bestedingen. En wetenschappelijk onderzoek laat zien dat cultuur positieve effecten heeft op het vestigingsklimaat en de aantrekkelijkheid van steden. Kunst en cultuur zijn doorslaggevende factoren in de aantrekkingskracht van Rotterdam, in de sterke internationale positie en in het innovatieve karakter van deze stad. Het rijke culturele leven, de vele festivals, aandacht voor architectuur, en de cultuuruitingen van een jonge en diverse bevolking dragen hieraan bij. In combinatie met de goede culturele voorzieningen, onder meer op het vlak van kunstonderwijs, zorgt dit voor een vooruitstrevend kunstklimaat.

Maar kunst en cultuur bieden een stad meer dan een bonus op de aantrekkingsscore. Ze bevragen, en dagen uit. Dit zien we bijvoorbeeld tijdens de Architectuur Biënnale Rotterdam. Kunst en cultuur brengen mogelijkheden met zich mee om stedelijke vraagstukken rond bijvoorbeeld maatschappelijke ongelijkheid, duurzaamheid en burgerparticipatie uit te diepen. Speels, experimenteel, democratisch, gewaagd. Buiten de gebaande wegen.

Hoe mooi is het om steeds weer verrast te kunnen worden in je eigen stad? Daarvoor is een humuslaag nodig van creatieven, makers en kunstenaars. Maar dan moeten er voldoende voorzieningen zijn in de wijken voor een toegankelijk cultureel klimaat.

Onze opgave: Ruimte voor cultuur in een verdichtende stad met stijgende huurprijzen
Om kunst en cultuur te maken heb je ruimte nodig. Om te maken, in oefenruimtes, broedplaatsen en ateliers. Om te programmeren op podia, op straat, op daken en op festivalterreinen. En om te organiseren, in kantoorruimten en verzamelplaatsen. Deze fysieke plekken staan onder druk, en worden steeds minder goed bereikbaar. Vooral voor de creatieve humuslaag van makers en kleinschalige culturele initiatieven is er aanzienlijk minder plek beschikbaar.

Door de stijgende huurprijzen en verdichting verdwijnen de rafelranden van de stad. Ook is er door krimpend aanbod (in bijvoorbeeld antikraak en leegstandbeheer) minder plek. De verwachte vraag voor de komende jaren is volgens Stichting Kunstaccommodatie Rotterdam (SKAR) rond de 75.000 m2 aan netto atelierruimte. De wachtlijsten zijn enorm. Daarbovenop zorgt groei en de verdichting van Rotterdam dat festivals hun plek verliezen nu er op de open plekken huizen worden gebouwd. Hierdoor komt er meer druk op locaties als pleinen en parken, en daarmee groeit het aantal meldingen van overlast.

Pamfletten, stadsmarketing, rondleidingen, presentaties in gebiedsontwikkeling; allen laten vol trots de rauwe plekken van Rotterdam zien, pochen met de veelheid aan cultuur. Maar zodra een gebied succesvol is getransformeerd, worden deze culturele initiatieven nogal eens slachtoffer van hun eigen succes. Zij moeten steeds weer weg als de huren stijgen, of als er woningen bijgebouwd worden voor bewoners die in een nieuwe, hippe, aantrekkelijke, kunstzinnige wijk willen wonen. Cultuur legt het in de realisatiefase van een ontwikkeling af tegen andere functies die meer geld opleveren, zoals wonen of retail. Door culturele functies beter te borgen in zowel het stedelijke ontwikkelingsbeleid als de toekomstvisies op de stad, krijgt het een structurele plek en behoudt het zijn vliegwielfunctie.

10 handreikingen voor een structurele inbedding van kunst en cultuur in de stedelijke ontwikkeling van Rotterdam

1) Een vaste plek aan de ontwikkeltafel
Geef cultuur letterlijk een stem in de gebiedsontwikkeling. Verschillende betrokkenen (overheid, cultuur, markt) moeten standaard bij elkaar aan tafel zitten bij gebiedsontwikkelingen. Dit moet op projectniveau, maar kan ook stadsbreed, als een tafel die zich inzet voor de stad. Regievoering vanuit de gemeente Rotterdam is hierbij essentieel zodat er consistente aandacht is voor cultuur in zowel de planvorming als de realisatiefase. Een vast aanspreekpunt kan ervoor zorgen dat publieke en private partijen die ieder ‘hun eigen taal spreken’ tot elkaar worden gebracht. Het creëren van aantrekkelijke gebieden is immers in het belang van de stad en haar bewoners.

2) Meerwaarde die ook terugstroomt
Laat culturele partijen meeprofiteren van de economische en sociale meerwaarde die zij creëren, bijvoorbeeld in het geval van placemaking. Geef cultuur niet alleen tijdelijk een plek om gebiedsontwikkeling aan te jagen, maar ook de mogelijkheid om structurele ruimte te krijgen.

3) Een gezonde financiële basis
Maak optimaal gebruik van de beschikbare financiële mogelijkheden om culturele plekken te realiseren. Dit kan bijvoorbeeld met een borgstellingsfonds of een revolverend fonds op basis van de Onroerend Zaakbelasting.

4) Een visie voor de fysieke ruimte
Voer regie op de beschikbare plekken voor culturele initiatieven en festivals. Ontwikkel daarbij een visie op de benodigde keten van ruimte voor kunst en cultuur: Een plek kan verdwijnen, maar houdt de keten dan in stand door er iets voor terug te laten komen. Faciliteer daartoe kennisdeling over vastgoed en betere bemiddeling tussen vragers en aanbieders van ruimte voor kunst en cultuur.

5) De percentageregeling hersteld
Herstel de percentageregeling waarbij 1 procent van de bouwsom van nieuwe overheidsprojecten wordt besteed aan een opdracht voor (beeldende) kunst en culturele programmering. Betrek daarbij een diverse groep aan makers. Deze percentageregeling, die in veel gemeenten wordt toegepast, heeft Rotterdam veel moois gebracht maar werd in 2008 afgeschaft.

6) Een integrale aanpak
Versterk het integrale werken bij de gemeente Rotterdam, zoals dat al gebeurt bij het traject Ontwerpend Ontwikkelen. Het is het belang van de stad dat de afdelingen verantwoordelijk voor onder meer cultuur, vastgoed en stedelijke ontwikkeling samen optrekken om cultuur te laten bijdragen aan een vitale stad.

7) Faciliteer grassroots initiatieven
Ondersteun innovatieve benaderingen van ruimtegebruik en samenwerking door dit te faciliteren en regeldruk weg te nemen. Dit kan bijvoorbeeld gaan om nieuwe vormen van eigendom zoals coöperaties of multifunctioneel ruimtegebruik.

8) Maatwerk per wijk helpt toegankelijkheid
Versterk het laagdrempelig cultuuraanbod in de wijken omdat dit essentieel is voor sociale cohesie en talentontwikkeling. Tussen de Rotterdamse wijken zijn grote verschillen in de beschikbaarheid van ruimtes voor cultuurparticipatie en de mate waarin bijvoorbeeld Huizen van de Wijk plek bieden aan cultuur. De referentiewaarden van de gemeente (een richtlijn voor de ruimte voor maatschappelijke voorzieningen) worden in veel wijken niet gehaald. Lever daarbij maatwerk per wijk. Speel in op de behoeften die er in ieder gebied leven door meer publieksonderzoek te doen. De referentiewaarden zijn geen doel op zich, maar een middel om tot een sterke culturele infrastructuur te komen.

9) Kruisbestuiving werpt vruchten af
Breng programma’s voor cultuur samen met die voor bewegen en gezondheid, welzijn en educatie. Dat kan ook in een verzamelgebouw met wijkfuncties, zoals Boijmans Hillevliet laat zien. Stel het onderdeel cultuur verplicht bij de aanbesteding van Huizen van de Wijk. Versterk de bestaande ondersteuning van culturele initiatieven in de wijken, zodat ideeën tot wasdom kunnen komen en bijdragen aan leefbaarheid.

10) Iedereen doet mee
Alle partijen moeten zich inzetten voor een intensievere samenwerking tussen cultuursector, beleidsmakers en vastgoedsector. Het beleidsspeerpunt van interconnectiviteit – verbindingen tussen cultuur en andere beleidsdomeinen zoals welzijn, sport en stedelijke ontwikkeling – vraagt om gezamenlijke inzet.

Rotterdam heeft ruimte nodig om een voorbeeldstad te blijven voor experiment en creativiteit! Laagdrempelige ruimte in de wijken, ruimte voor makers en talenten, ruimte om te kunnen presenteren. Ruimte voor de internationale topinstellingen maar ook ruimte voor de initiatieven van grassroots instellingen. Zo kan cultuur blijven bijdragen aan een vitale en aantrekkelijke stad voor iedereen.

Achtergrond
De handreikingen zijn een initiatief van de RRKC en deze betrokken Rotterdammers: Hamit Karakus (voorzitter), Rinske Brand, Bert Determann, Ingrid Huisman, Bernadette Janssen, Jan Oosterman en Marjolein Vlaming. Voor de totstandkoming van deze handreikingen is door het bureau van de Rotterdamse Raad voor Kunst en Cultuur onderzoek gedaan en zijn gesprekken gevoerd met verschillende deskundigen binnen en buiten de stad. Er is een groepssessie geweest met leden van de voormalige gebiedscommissies en vorige wijkraden. En er is een discussiebijeenkomst georganiseerd samen met AIR tijdens de Rotterdam Architectuur Maand. Ten slotte is er een denksessie geweest met experts uit het veld. Meer informatie over dit onderzoek staat in de analyse die hier te downloaden is.

LEES DE ANALYSE

Ondertekenaars
Klik hier voor een overzicht van alle betrokken Rotterdammers die hebben bijgedragen aan de totstandkoming van de tien handreikingen en een overzicht van personen die de handreikingen ondersteunen.

BEKIJK ALLE ONDERTEKENAARS

Advies

Digitale transformatie in de Rotterdamse cultuursector

---

Digitalisering is in een stroomversnelling geraakt tijdens de coronacrisis. Zo zijn er meer vormen van publieksbeleving, educatieve tools, samenwerkingsverbanden en platforms ontwikkeld, en wordt er veel gebruik gemaakt van sociale media om het publiek te bereiken en om input te vragen. Er wordt ook efficiënter gebruik gemaakt van ruimte en er is meer samenwerking tussen culturele instellingen en tussen makers onderling. Digitale innovatie kan dan ook een positieve invloed hebben op de inclusiviteit en interconnectiviteit van de sector.

LEES HET ADVIES

Momentum vasthouden
Wel zijn er een aantal uitdagingen, zoals gebrek aan middelen, kennis en verdienmodellen, die verdere digitalisering bemoeilijken. Het structureel maken van de digitale innovaties die in het culturele veld gemaakt zijn tijdens de coronacrisis blijkt nog een uitdaging. Het momentum dat er was, dreigt bij sommige instellingen weer te verdwijnen. Drie factoren hebben hier invloed op:
1) of er genoeg personeel, geld en kennis is;
2) of er genoeg digital natives betrokken worden binnen de organisatie;
3) of digitalisering een centrale plek heeft gekregen binnen de organisatie.

Ook geeft het huidige subsidiestelsel instellingen niet voldoende ruimte om te experimenteren.

Inclusiviteit
Op het gebied van inclusiviteit biedt digitalisering de cultuursector vooral kansen voor het publieksbereik. Denk aan het bereiken van nieuwe doelgroepen, zoals jongeren en mensen die anders niet hadden kunnen participeren omdat ze ver weg wonen of niet mobiel zijn. Het bereiken van publiek is echter iets anders dan het betrekken van publiek. Er moet daarom op een andere manier dan voorheen worden nagedacht over het betrekken van het publiek, bijvoorbeeld door middel van online interactie, meer ontsluiting van de maakprocessen en meer coproductie.

Interconnectiviteit
Op het gebied van interconnectiviteit draagt digitalisering vooral bij aan nieuwe samenwerkingsverbanden binnen de cultuursector, maar ook daarbuiten. Samenwerkingen met organisaties en makers buiten Rotterdam ontstaan makkelijker dan voorheen. Voor lokale samenwerking staat de eilandjescultuur van veel Rotterdamse instellingen echter nog in de weg. Veel instellingen zijn bezig met hun eigen digitale transformatie en zien nog maar beperkt de mogelijkheden voor transformatie op bredere schaal. Op makersniveau ontstaan via digitale netwerken wel nieuwe, collectieve vormen van samenwerking. Dit biedt ook mogelijkheden om de solidariteit onder Rotterdamse makers te vergroten.

De gemeente Rotterdam heeft het voornemen om een digitale voorbeeldstad te zijn en presteert in andere sectoren goed op het gebied van digitalisering. Met betrekking tot de digitale transformatie van culturele veld heeft de gemeente nog geen uitgewerkte visie. Met dit advies wil de Rotterdamse Raad voor Kunst en Cultuur het gesprek over digitalisering in de cultuursector op gang brengen, om zo bij te dragen een integrale visie voor digitalisering voor de cultuursector van Rotterdam.

Welke stappen zijn er te nemen?
De Raad beveelt de culturele instellingen in Rotterdam aan om digital natives meer te betrekken binnen de organisatie, om de (intersectorale) samenwerking met anderen op te zoeken, om fair pay naar het digitale domein te vertalen en om de ethische vraagstukken omtrent privacy en dataverzameling niet uit het oog te verliezen.

De Raad beveelt de gemeente Rotterdam aan om een integrale visie uit te werken voor de digitale transformatie in de stad waar de culturele sector ook een plek in heeft. Ook zou er moeten worden onderzocht of het subsidiestelsel in Rotterdam meer ruimte kan bieden voor instellingen om aan de slag te gaan met digitalisering. De meeste huidige subsidiemogelijkheden bieden onvoldoende ruimte voor instellingen en makers om te experimenteren en investeringen te doen met oog op de lange termijn. Subsidiënten die prestatie-eisen stellen houden bovendien nog onvoldoende rekening met digitale culturele activiteiten en digitale bezoekersaantallen. Digitale culturele activiteiten moeten als volwaardig cultureel aanbod beschouwd worden.

Voor sommige makers en bezoekers is kunst- en cultuur juist een ontsnapping van de digitale wereld. De Raad vindt het van belang dat deze mensen zich ook nog thuis voelen en kunnen herkennen in het culturele veld in Rotterdam. Het is dus vooral zaak om goed na te gaan wat de kansen van digitalisering zijn voor ieders praktijk en niet zomaar mee te gaan met digitaliseringstrends. Hiervoor is het noodzakelijk om het gesprek over digitalisering op breed niveau te voeren en ook ruimte te laten voor kritische geluiden.

LEES HET ADVIES

Advies

Sociale veiligheid

---

In het advies Ongehoord geluid vraagt de RRKC aandacht van het college en de Rotterdamse cultuursector voor sociale veiligheid in het Rotterdamse culturele veld. Dit zodat symptomen van een onveilige werksituatie, zoals intimidatie, discriminatie of machtsmisbruik, zoveel mogelijk worden voorkomen. Onder sociale veiligheid verstaat de RRKC de mate van afwezigheid van potentiële oorzaken van een onveilige situatie en de mate van aanwezigheid van beschermende maatregelen tegen deze potentiële oorzaken.

LEES HET ADVIES

Veilig en onveilig vs. wettig en onwettig

Met dit advies richt de RRKC zich op subjectieve sociale veiligheid: je veilig voelen – zowel psychisch als fysiek – in het ‘grijze’ gebied: het gebied waar context en persoonlijke grenzen beïnvloeden wat de één wel, en de ander niet als ‘normaal’ beschouwt. Subjectieve sociale veiligheid onderscheidt zich van objectieve veiligheid waarin algemene grenzen in wetten zijn verankerd.

De tijd om te agenderen is nu

Dankzij maatschappelijke druk neemt het aantal gemelde ervaringen van onveiligheid in de cultuursector toe. Tegelijkertijd legt het bloot hoeveel er nog niét wordt gemeld. Bovendien, onveiligheid gedijt in tijden van een crisis zoals we die nu doorleven. De culturele sector is door de effecten van COVID-19 ontwricht en de druk op mensen, die als gevolg van de crisis wordt vergroot, versterkt negatieve gedragspatronen.

Waarom de culturele sector?

Uit onderzoek bleek dat de cultuursector specifieke kenmerken in zich draagt die het gevaar van een onveilige werksituatie vergroten, te weten: het hoge aantal informele contacten, de grote statusverschillen, het gedoogeffect van ‘artisticiteit’, de betrokkenheid van het publiek als derde partij, de competitieve sfeer en de relatief grote baanonzekerheid. Die baanonzekerheid groeit nu de culturele sector door COVID-19 in kansen wordt bekneld, maar het aantal afstuderende cultuurprofessionals gelijk blijft, zelfs wellicht groeit.

Daarnaast ervaren drie groepen vaker dan andere groepen sociale onveiligheid: 1) vrouwen, 2) personen met een artistieke of een artistiek-technische functie, 3) zelfstandigen in een freelance positie en werknemers met een tijdelijk contract: alle drie kenmerkend voor de culturele sector.

Regels… maar niet te veel

Regels en de handhaving daarvan zijn van groot belang als het gaat om het waarborgen van een sociaal veilige werkomgeving. De RRKC pleit er echter voor om het aantal regels te beperken maar wel duidelijk op regels te sturen door het combineren van soft controls en hard controls. In tegenstelling tot hard controls (regels, protocollen, procedures) zijn soft controls alle niet-tastbare factoren die kunnen helpen bij het stimuleren van het gedrag dat wordt verlangd. De RRKC onderschrijft de volgende acht componenten uit het soft control-model van onderzoeker Muel Kaptein:
1) helderheid
2) bespreekbaarheid
3) voorbeeldgedrag
4) betrokkenheid
5) uitvoerbaarheid
6) transparantie
7) aanspreekbaarheid
8) handhaving.

Vier patronen

De RRKC onderscheidt vier lastig te doorbreken patronen die onveiligheid in stand houden:
1) de paradox van het veilig spreken over veiligheid
2) het ‘witte mannelijke’ als standaard referentiepunt
3) het corrumperende effect van zowel macht als onmacht
4) het repetitieve karakter van schadelijke tradities in het (kunstvak)onderwijs.

Voor deze patronen bestaan weliswaar geen snelle oplossingen, maar het erkennen en herkennen ervan kan bijdragen aan het voorkomen van symptoombestrijding in het toewerken naar sociale veiligheid.

Slechts zo’n 15% tot 17% maakt melding van een ervaren gevoel van onveiligheid. Eén van de belangrijkste reden om te zwijgen is de angst voor victim-blaming, het fenomeen waarin ‘schuld’ niet bij een dader, maar geheel of gedeeltelijk bij een slachtoffer wordt gelegd. Iemand die victim-blaming toepast kan hier verschillende (vaak onbewuste) redenen voor hebben zoals het hebben van empathie voor de vermoedelijke dader, of het nemen van de eigen ervaring als uitgangspunt. Slachtoffers zijn op hun beurt belast met het ‘goudlokjesdilemma’; een verschijnsel waarvan de naam verwijst naar het sprookje ‘Goudlokje en de drie beren’. Goudlokje wil haar pap pas eten als het niet te koud, niet te warm, maar ‘precies goed’ is. In de context van sociale veiligheid confronteert het goudlokjesdilemma slachtoffers met de maatschappelijke druk een ‘perfect slachtoffer’ te zijn door een volmaakte dosering van timing (niet te vroeg melden, maar ook niet te laat) en emotie (niet te weinig, niet te veel). Een ‘verkeerde’ balans hiertussen tast de geloofwaardigheid van slachtoffers aan waardoor zij bijvoorbeeld worden beticht van opportunisme of het zoeken van (media-)aandacht. Dit heeft tot gevolg dat slachtoffers lang wachten met zich uitspreken of zich in z’n geheel niet durven uit te spreken.

Hoe nu verder?

Een veilige werkomgeving staat of valt met goed leiderschap. Onwetendheid bij met name directie en toezicht is als het gaat om sociale veiligheid verwijtbaar. De RRKC roept daarom het college en directies en toezichthouders van culturele organisaties – waartoe de RRKC ook zichzelf rekent – op om ‘sociale veiligheid’ te agenderen. Dit om met elkaar concreet te maken wat directies en toezichthouders zouden moeten weten als het gaat om sociale veiligheid binnen hun organisatie, en hoe zij geëquipeerd kunnen worden die vraag te beantwoorden. De samenstelling van het gesubsidieerde deel van de Rotterdamse cultuursector, met relatief veel kleine en middelgrote organisaties, is een aandachtspunt. Deze organisaties zijn namelijk niet per definitie slechter in hun omgang met sociale veiligheid dan de grote, maar ze hebben wel minder organisatorische en financiële slagkracht dan hun grotere tegenhangers. Dit kan beperkend werken in het aanpakken van sociale veiligheid.

De RRKC gaat graag met het college in gesprek over hoe de bevindingen in dit advies kunnen leiden tot de identificatie van kansen op het gebied van sociale veiligheid in de Rotterdamse cultuursector.

Onderzoek
Concreet adviseert de RRKC het college om, middels onderzoek, kansen met betrekking tot sociale veiligheid in de Rotterdamse cultuursector te identificeren en in kaart te brengen. Dit onderzoek is inmiddels (in opdracht van de RRKC) uitgevoerd door onderzoekers van het Zijlstra Center van de Vrije Universiteit Amsterdam.

LEES DE ONDERZOEKSRESULTATEN LEES HET ADVIES